Từ vụ ‘Ngân 98’: Những người bán hàng hãy đọc ngay kẻo trễ

Theo kết quả điều tra ban đầu, dù không đứng tên pháp nhân doanh nghiệp, nhưng Ngân được xác định là người điều hành thực tế, trực tiếp chỉ đạo sản xuất, quảng cáo, phân phối và thu lợi bất chính từ các sản phẩm thực phẩm bảo vệ sức khỏe (TPBVSK) giả, chủ yếu là các dòng Super Detox X3, X7, X1000 và “viên rau củ Collagen” – được quảng cáo là giúp giảm cân, làm đẹp, thanh lọc cơ thể.

Đáng chú ý, kết quả giám định cho thấy các mẫu sản phẩm này chứa hai hoạt chất sibutramin và phenolphthalein – những chất bị Bộ Y tế cấm sử dụng trong thực phẩm và TPBVSK do có nguy cơ gây rối loạn tim mạch, huyết áp và ung thư.

Hoạt động kinh doanh của ZuBu Shop được che giấu dưới hình thức “hàng tặng kèm”, “quà khuyến mãi” nhằm né tránh kiểm soát của cơ quan chức năng. Thực tế, các sản phẩm được bán trọn bộ qua mạng xã hội và hệ thống đại lý. Dòng tiền thu về được chuyển qua nhiều tài khoản cá nhân để che giấu doanh thu thực tế, với tổng số tiền lên tới hàng trăm tỷ đồng.

Để có những thông tin chuyên sâu hơn về vụ việc, Luật sư Nguyễn Văn Tuấn – Giám đốc Công ty Luật TNHH TGS (thuộc Đoàn Luật sư Thành phố Hà Nội) cho biết:

1. Dưới góc nhìn pháp lý, hành vi “sản xuất, buôn bán hàng giả là thực phẩm” mà Ngân 98 bị cáo buộc là một trong những tội danh nghiêm trọng được quy định tại Điều 193 Bộ luật Hình sự năm 2015, sửa đổi, bố sung năm 2017. Theo quy định này, người nào sản xuất, buôn bán hàng giả là thực phẩm – tức là làm ra hoặc kinh doanh những sản phẩm không có giá trị sử dụng, không đúng bản chất tự nhiên của hàng hóa, hoặc chứa các chất gây hại cho sức khỏe con người thì có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự với mức phạt tù từ 02 năm đến 20 năm, hoặc tù chung thân, tùy vào mức độ hậu quả và tính chất của hành vi.

Cụ thể, nếu hành vi mới dừng ở mức chuẩn bị, sản xuất hoặc buôn bán hàng giả chưa gây hậu quả nghiêm trọng, người phạm tội có thể bị phạt tù từ 02 đến 07 năm. Tuy nhiên, nếu việc tiêu thụ thực phẩm giả gây thiệt hại lớn về tài sản, ảnh hưởng đến sức khỏe của nhiều người, hoặc dẫn đến chết người, thì khung hình phạt sẽ tăng nặng, có thể lên đến tù chung thân, thậm chí tịch thu toàn bộ tài sản theo khoản 4 Điều 193. Ngoài ra, người phạm tội còn có thể bị cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định từ 01 đến 05 năm, hoặc bị phạt tiền đến 100 triệu đồng.

Yếu tố then chốt quyết định mức độ nghiêm trọng của tội danh này năm ở mục đích, quy mô và hậu quả. Cơ quan tiến hành tố tụng sẽ xem xét liệu người bị cáo buộc có chủ đích trục lợi, có biết rõ sản phẩm là hàng giả hay không, đồng thời đánh giá mức độ ảnh hưởng đến sức khỏe, tính mạng người tiêu dùng. Nếu hành vi được thực hiện có tổ chức, có tính chất chuyên nghiệp, hoặc sử dụng mạng xã hội để quảng cáo, phân phối hàng giả với phạm vi rộng thì sẽ bị xem là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo quy định tại Điều 52 Bộ luật Hình sự 2015.

Trong bối cảnh hiện nay, khi hoạt động quảng cáo, buôn bán thực phẩm, mỹ phẩm,thực phẩm chức năng qua mạng xã hội ngày càng phổ biến, việc xử lý nghiêm các hành vi sản xuất, buôn bán hàng giả là thực phẩm không chỉ mang ý nghĩa răn đe mà còn góp phần bảo vệ quyền lợi chính đáng của người tiêu dùng. Pháp luật Việt Nam đang siết chặt quản lý trong lĩnh vực này, thể hiện rõ qua các văn bản như Luật An toàn thực phẩm 2010, Nghị định số 98/2020/NĐ-CP (được sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định 17/2022/NĐ-CP) về xử phạt vi phạm hành chính trong hoạt động thương mại, sản xuất, buôn bán hàng giả, hàng cấm và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.

2. Trong trường hợp sản phẩm của Ngân 98 chỉ “ghi nhãn sai", không chứa chất cấm, thì có được xem là hàng giả hay không? Hành vi này bị xử lý theo pháp luật như thế nào?

Luật sư Nguyễn Văn Tuấn – Giám đốc Công ty Luật TNHH TGS (thuộc Đoàn Luật sư Thành phố Hà Nội) cho biết: Nếu sản phẩm của Ngân 98 chỉ “ghi nhân sai"

- ví dụ như ghi sai thành phần, nguồn gốc, nơi sản xuất, hoặc công dụng vượt quá thực tế, nhưng bản thân sản phẩm vẫn là thực phẩm thật, không chứa chất cấm, không gây hại đến sức khỏe người tiêu dùng, thì hành vi này chưa đủ yếu tố cấu thành tội “sản xuất, buôn bán hàng giả là thực phẩm" theo Điều 193 Bộ luật Hình sự 2015, sửa đổi bổ sung 2017. Như vậy, việc ghi nhãn sai nhưng không làm giả thương hiệu hoặc không biến đổi bản chất hàng hóa chỉ được coi là hành vi vi phạm hành chính trong lĩnh vực ghi nhãn hàng hóa hoặc quảng cáo sai sự thật, chứ chưa bị truy cứu hình sự. Về xử lý hành chính, hành vi này sẽ bị điều chỉnh bởi về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực tiêu chuẩn, đo lường và chất lượng sản phẩm hàng hóa; hoặc Nghị định 15/2018/NĐ-CP, được sửa đổi bởi Nghị định 124/2021/NĐ-CP, quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật An toàn thực phẩm. Cụ thể:

Nếu ghi nhãn sai về nguồn gốc, xuất xứ, thành phần, hạn sử dụng, mức phạt có thế từ 10 đến 30 triệu đồng tùy mức độ, đồng thời buộc thu hồi, sửa nhãn hoặc tiêu hủy sản phẩm vi phạm.

Nếu quảng cáo sai sự thật, gây hiểu lầm về công dụng hoặc có dấu hiệu "thổi phồng”, thì có thể bị phạt đến 100 triệu đồng (theo khoản 5 Điều 51 Nghị định 38/2021/NĐ-CP về xử phạt vi phạm trong lĩnh vực văn hóa và quảng cáo).

Tuy nhiên, cần lưu ý: trong thực tế, ranh giới giữa “ghi nhãn sai” và “làm giả nhân hàng hóa" là rất mong manh. Nếu Ngân 98 cố tình in nhãn ghi công dụng, thành phần, xuất xứ sai nhằm đánh lừa người tiêu dùng hoặc tạo niềm tin sai lệch về chất lượng, thì cơ quan điều tra có thể xem xét yếu tố “gian dối thương mại", và nếu hành vi có tính có tổ chức, trục lợi lớn, gây thiệt hại nghiêm trọng, vẫn có thể bị truy cứu hình sự về tội “Lừa dối khách hàng” (Điều 198 BLHS) hoặc tội “Quảng cáo gian dối” (Điều 197 BLHS).

Tóm lại, nếu sản phẩm chỉ sai sót về nhãn và chưa gây hậu quả nguy hiểm, Ngân 98 sẽ bị xử phạt hành chính, không bị khởi tố hình sự. Nhưng nếu cơ quan chức năng chứng minh được mục đích trục lợi, tính gian dối, hoặc hậu quả đối với sức khỏe cộng đồng, vụ việc có thể chuyển sang xử lý hình sự.

3. Cơ quan điều tra cho biết Ngân 98 “đổ lỗi cho người khác” và không thừa nhận hành vi. Vậy việc không hợp tác khai báo có thể ảnh hưởng như thế nào đến quá trình điều tra và việc xem xét tỉnh tiết giảm nhẹ?

Luật sư Nguyễn Văn Tuấn – Giám đốc Công ty Luật TNHH TGS (thuộc Đoàn Luật sư Thành phố Hà Nội) cho biết: Theo Điều 51 Bộ luật Hình sự năm 2015, sửa đổi bổ sung 2017, một trong những tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự là "người phạm tội thành khẩn khai báo, ăn năn hối cải” (điểm s khoản 1). Ngược lại, nếu bị can phủ nhận hành vi, đổ lỗi cho người khác hoặc không hợp tác điều tra, thì họ sẽ không được xem xét tình tiết giảm nhẹ này, thậm chí còn bị đánh giá là không thành khẩn, né tránh trách nhiệm, ảnh hưởng trực tiếp đến mức án và chính sách khoan hồng của Tòa.

Trong thực tế tố tụng, việc không thừa nhận hành vi phạm tội không đồng nghĩa với việc bị coi là tình tiết tăng nặng, bởi người bị buộc tội có quyền im lặng và quyền không buộc phải đưa ra lời khai chống lại mình theo Điều 60 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015. Tuy nhiên, sự thiếu hợp tác sẽ khiến quá trình điều tra kéo dài, khó xác định bản chất vụ án, đồng thời làm giảm thiện chí của bị can trong mắt cơ quan tố tụng. Khi xét xử, tòa án thường đánh giá cao thái độ thành khẩn, tự giác khắc phục hậu quả, bồi thường thiệt hại hơn là sự chối bỏ hoặc đỗ lỗi cho người khác, nhất là trong các vụ án gây ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng.

Trong trường hợp của Ngân 98, nếu cô phủ nhận toàn bộ trách nhiệm và cho rằng người khác chịu trách nhiệm sản xuất, dán nhãn hoặc phân phối sản phẩm, thì cơ quan điều tra sẽ phải xác minh vai trò cụ thể của từng cá nhân trong chuỗi cung ứng, từ khâu sản xuất, quảng cáo đến tiêu thụ. Nếu có căn cứ chứng minh Ngân 98 đồng phạm có tổ chức hoặc giữ vai trò chủ mưu, điều hành, thì dù không thừa nhận, bằng chứng khách quan (như hóa đơn, hợp đồng, dữ liệu quảng cáo, lời khai nhân chứng, kết quả giám định...) vẫn có thể đủ để buộc tội.

Ngược lại, nếu cơ quan điều tra xác định cô chỉ là người quảng bá sản phẩm, không tham gia trực tiếp vào quy trình sản xuất, dán nhãn, và chứng minh được không biết rõ bản chất hàng hóa, thì có thể được miễn trách nhiệm hình sự hoặc chuyển sang xử phạt hành chính theo quy định tại Nghị định 98/2020/NĐ-CP.

Tóm lại, việc phủ nhận hành vi là quyền hợp pháp của bị can, nhưng thiếu hợp tác hoặc đổ lỗi cho người khác mà không có căn cứ rõ ràng sẽ khiến quá trình điều tra kéo dài, mất đi cơ hội hưởng khoan hồng, và có thể khiến Tòa đánh giá bất lợi khi lượng hình. Trong các vụ án tương tự, thái độ thành khẩn, chủ động khắc phục hậu quả và hợp tác với cơ quan chức năng luôn là yếu tố quan trọng giúp giảm nhẹ hình phạt, thậm chí được xem xét án treo nếu đủ điều kiện.

4. Nếu doanh nghiệp của Ngân 98 (ZuBu Shop, ZuBu Company) đã ngừng hoạt động nhưng vẫn sử dụng pháp nhân này để lưu hành sản phẩm, thì trách nhiệm pháp lý sẽ được xác định ra sao - thuộc về cá nhân hay pháp nhân thương mại? Ngoài KOL Ngân 98, những đối tượng nào cũng có nguy cơ bị xử lý?

Luật sư Nguyễn Văn Tuấn – Giám đốc Công ty Luật TNHH TGS (thuộc Đoàn Luật sư Thành phố Hà Nội) cho biết: Trước hết, theo quy định tại Điều 75 và Điều 76 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017), pháp nhân thương mại chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự nếu đáp ứng đồng thời các điều kiện: (1) Hành vi phạm tội được thực hiện nhân danh pháp nhân; (2) Hành vi đó được thực hiện vì lợi ích của pháp nhân; (3) Có sự chỉ đạo, điều hành hoặc chấp thuận của người có thẩm quyền trong pháp nhân; và (4) Pháp nhân đó chưa bị giải thế tại thời điểm thực hiện hành vi phạm tội.

Do đó, nếu ZuBu Company hoặc ZuBu Shop của Ngân 98 đã ngừng hoạt động hoặc bị giải thể hợp pháp trước khi hành vi vi phạm xảy ra, thì pháp nhân thương mại không còn tư cách chủ thể chịu trách nhiệm hình sự. Khi đó, trách nhiệm sẽ chuyển sang cá nhân – cụ thể là Ngân 98 hoặc những người trực tiếp chỉ đạo, tổ chức, tham gia vào hoạt động sản xuất, quảng bá, buôn bán sản phẩm vi phạm. Ngược lại, nếu công ty chưa hoàn tất thủ tục chấm dứt pháp nhân, vẫn đứng tên trên bao bì, hóa đơn, tài khoản hoặc website bán hàng, thì cơ quan điều tra có thể xác định hành vi được thực hiện nhân danh pháp nhân, từ đó truy cứu cả trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại theo Điều 193 và Điều 76 BLHS.

Trong trường hợp bị truy tố với tư cách pháp nhân thương mại phạm tội “sản xuất, buôn bán hàng giả là thực phẩm", doanh nghiệp có thể bị áp dụng hình phạt chính là phạt tiền từ 1 đến 9 tỷ đồng, đình chỉ hoạt động có thời hạn hoặc vĩnh viễn, đồng thời bị tịch thu tang vật, phương tiện phạm tội và cấm kinh doanh trong một số lĩnh vực nhất định (khoản 6 Điều 193 BLHS).

Ngoài cá nhân Ngân 98 – nếu giữ vai trò người điều hành, đại diện pháp luật hoặc trực tiếp quảng bá, kinh doanh sản phẩm – thì các đối tượng khác cùng tham gia vào chuỗi cung ứng cũng có thể bị xử lý tùy mức độ liên quan:

Người sản xuất, pha chế, đóng gói: nếu biết rõ sản phẩm không đạt tiêu chuẩn hoặc giả mạo nhãn hiệu mà vẫn tham gia, có thể bị coi là đồng phạm về tội sản xuất hàng giả.

Người cung cấp nguyên liệu, nhãn mác, bao bì: nếu biết mục đích sử dụng để làm hàng giả, cũng có thể bị truy cứu hình sự theo vai trò giúp sức.

Người phân phối, bán lẻ, KOL, Influencer, đại lý online: nếu biết rõ sản phẩm vi phạm nhưng vẫn tiếp tay quảng cáo, phân phối, có thể bị xem xét trách nhiệm hình sự về tội “Buôn bán hàng giả là thực phẩm” (Điều 193) hoặc "Quảng cáo gian dối” (Điều 197).

Đơn vị thuê gia công hoặc nhãn hàng hợp tác: nếu có hợp đồng hoặc thỏa thuận chứng minh vai trò điều hành, định hướng công thức, nhưng không kiểm soát quy trình sản xuất, thì có thể bị xử phạt hành chính về thiếu trách nhiệm trong quản lý sản phẩm.

Tóm lại, việc xác định trách nhiệm pháp lý trong vụ việc này phụ thuộc vào tình trạng pháp lý thực tế của ZuBu Company, vai trò của Ngân 98 trong quá trình vận hành, và mức độ nhận thức, tham gia của các cá nhân liên quan. Nếu pháp nhân đã ngừng hoạt động, Ngân 98 với tư cách người điều hành, chủ sở hữu hoặc người được hưởng lợi trực tiếp từ hoạt động kinh doanh vi phạm sẽ chịu trách nhiệm hình sự chính.