Thời đại của những cuộc chiến pháp lý bảo vệ tài sản vô hình

Diễn đàn quy tụ hàng trăm đại biểu là lãnh đạo cơ quan quản lý, chuyên gia, luật sư và doanh nghiệp được đánh giá là bước khởi đầu quan trọng nhằm cụ thể hóa Nghị quyết 68-NQ/TW của Bộ Chính trị về phát triển khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo, coi tài sản vô hình như thương hiệu, dữ liệu, giải pháp kỹ thuật, phần mềm, thuật toán… là nguồn lực then chốt cho tăng trưởng bền vững.

Phát biểu khai mạc Diễn đàn, ông Đặng Ngọc Luyến – TBT Tạp chí Luật sư Việt Nam khẳng định, sở hữu trí tuệ ngày nay không chỉ là công cụ pháp lý bảo vệ sáng tạo, mà còn trở thành “lá chắn” để doanh nghiệp trụ vững trong kỷ nguyên số, đồng thời là thước đo năng lực cạnh tranh quốc gia.

Tuy nhiên, theo ông Đặng Ngọc Luyến thực trạng xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ tại Việt Nam vẫn diễn biến phức tạp, từ hàng giả, hàng nhái, cạnh tranh không lành mạnh, cho tới việc nhiều doanh nghiệp nhỏ và vừa thiếu nguồn lực để tự bảo vệ thương hiệu. Điều này đòi hỏi phải tiếp tục hoàn thiện chính sách, tăng cường hiệu quả thực thi và xây dựng cơ chế phối hợp đồng bộ giữa Nhà nước, doanh nghiệp, giới luật sư, hiệp hội và truyền thông.

Phát biểu tại Diễn đàn, LS. Trương Anh Tú - Chủ tịch TAT Law Firm nhấn mạnh, Việt Nam đang bước vào kỷ nguyên mới, nơi tài sản không còn chỉ là đất đai, nhà máy, thiết bị mà là “tài sản trí tuệ” và “tài sản vô hình”. “Sáng tạo không được bảo vệ – cũng chỉ là một ý tưởng chờ bị đánh cắp. Muốn bảo vệ sáng tạo, phải bảo vệ người sáng tạo”.

Trương Anh Tú phân tích, trong khi giá trị tài sản vô hình toàn cầu đã vượt mốc 80 nghìn tỷ USD, thì tại Việt Nam nhiều doanh nghiệp vẫn lúng túng trong việc định giá, hạch toán và khai thác. Nguyên nhân nằm ở thể chế pháp lý chưa theo kịp, khiến tài sản vô hình chưa được thừa nhận đầy đủ là tài sản tài chính hóa được, có thể định giá, thế chấp hay góp vốn.

Từ tinh thần Nghị quyết 57-NQ/TW và Nghị quyết 68-NQ/TW, LS. Trương Anh Tú đề xuất ba trụ cột: Công nhận quyền sở hữu trí tuệ (SHTT) là tài sản tài chính hóa được; Hình thành thị trường định giá và giao dịch tài sản trí tuệ – bao gồm trung tâm định giá quốc gia và sàn giao dịch IP; Bảo vệ mạnh mẽ quyền sở hữu trí tuệ – kiện toàn tòa án chuyên trách, cơ chế thi hành án minh bạch và răn đe.

Một trong những điểm nhấn tại diễn đàn là câu chuyện đấu tranh bảo vệ thương hiệu của Công ty CP Nhựa Bình Minh – thương hiệu gần 50 năm tuổi. Đại diện công ty chia sẻ, nhiều năm qua, thương hiệu của họ bị xâm phạm bởi những nhãn hiệu “na ná”, gây nhầm lẫn cho khách hàng và thiệt hại lớn cho doanh nghiệp. “Tại sao một thương hiệu lớn, đã đăng ký hợp pháp, lại phải chứng minh mình là… chính mình?”, vị đại diện Nhựa Bình Minh đặt câu hỏi đầy chua xót.

Đi sâu phân tích thực trạng này, LS. Mai Thị Thảo – Phó Giám đốc TAT Law Firm đã nêu ra ba nghịch lý lớn: Doanh nghiệp sáng tạo nhanh hơn luật; Lợi nhuận từ vi phạm cao hơn nhiều so với mức xử phạt; 95% doanh nghiệp Việt là doanh nghiệp nhỏ và vừa (DNNVV), yếu thế nhất trong các tranh chấp SHTT.

Mai Thị Thảo dẫn chứng vụ gạo ST25 bị đăng ký tại Mỹ, hay chính Nhựa Bình Minh – những thương hiệu nổi tiếng nhưng phải chịu “cuộc chiến pháp lý” kéo dài. Từ thực tiễn, LS. Mai Thị Thảo kiến nghị tăng mức bồi thường, mở rộng tổ chức giám định độc lập, thành lập Quỹ hỗ trợ pháp lý SHTT cho DNNVV và coi truyền thông – người tiêu dùng là tuyến đầu bảo vệ thương hiệu.

Phạm Minh Huyền - Giảng viên Đại học Luật Hà Nội cho biết, Quốc hội đã ban hành Nghị quyết 81/2025, thành lập Tòa SHTT tại Hà Nội và TP.HCM – một bước tiến lớn. Tuy nhiên, tòa này hiện chưa có thẩm quyền hình sự, thiếu tiêu chuẩn nhân sự rõ ràng và cơ chế thủ tục rút gọn. Quốc hội đã ban hành Nghị quyết 81/2025, thành lập Tòa SHTT tại Hà Nội và TP.HCM – một bước tiến lớn. Tuy nhiên, tòa này hiện chưa có thẩm quyền hình sự, thiếu tiêu chuẩn nhân sự rõ ràng và cơ chế thủ tục rút gọn.

Theo TS. Phạm Minh Huyền, để bảo vệ quyền sáng tạo hiệu quả, Việt Nam cần học tập mô hình của Nhật Bản, Malaysia, Thái Lan – nơi Tòa SHTT có thẩm phán chuyên trách, cơ chế xử lý nhanh và có cả thẩm quyền hình sự. Bà đề xuất: bổ sung thẩm quyền hình sự cho Tòa SHTT, quy định biên chế tối thiểu, đào tạo thẩm phán chuyên môn sâu, và ứng dụng công nghệ thông tin trong xét xử trực tuyến.

Tại Diễn đàn, nhiều ý kiến cũng chỉ ra nguyên nhân chính bao gồm mức xử phạt hành chính quá thấp, không đủ sức răn đe, khiến vi phạm trở thành “mô hình kinh doanh” có lợi, đặc biệt hơn 95% doanh nghiệp Việt là nhỏ và vừa, thiếu bộ phận pháp chế, thiếu nguồn lực theo đuổi kiện tụng, dẫn đến tâm lý buông xuôi.

Từ đó kiến nghị, cần áp dụng cơ chế bồi thường mang tính trừng phạt với hành vi xâm phạm nghiêm trọng để răn đe; thành lập hệ thống tòa án chuyên trách về sở hữu trí tuệ; mở rộng tổ chức giám định độc lập nhằm tránh tình trạng “nút cổ chai” kéo dài vụ việc, đồng thời thành lập Quỹ hỗ trợ pháp lý sở hữu trí tuệ để giúp doanh nghiệp nhỏ và vừa có điều kiện theo đuổi các vụ kiện.