Nguy cơ khủng hoảng hiến pháp nếu tổng thống Donald Trump phớt lờ lệnh tòa

Phó tổng thống Mỹ J.D. Vance ngày 9/2 viết trên X rằng việc một thẩm phán tìm cách chỉ đạo một tướng quân đội về điều binh hoặc một bộ trưởng tư pháp về công tác công tố là điều bất hợp pháp. Ông nhấn mạnh các thẩm phán không có quyền kiểm soát quyền lực hợp pháp của nhánh hành pháp.

Hiện chưa rõ ông Vance muốn nhắc đến thẩm phán hay phán quyết cụ thể nào hay chỉ nêu vấn đề chung. Tuy nhiên, giới chuyên gia nhận định phát biểu này đồng nghĩa với việc Tổng thống Mỹ, người đứng đầu nhánh hành pháp, có thể bỏ qua các phán quyết của thẩm phán liên bang, những người có vai trò đảm bảo tính pháp lý trong hệ thống tư pháp.

Tuyên bố của ông Vance đi ngược với nguyên tắc "tam quyền phân lập" được quy định trong hiến pháp Mỹ, theo đó nhánh tư pháp có nhiệm vụ đảm bảo nhánh hành pháp tuân thủ luật pháp. Phát biểu này cũng làm dấy lên lo ngại, đặc biệt trong bối cảnh nhiều sắc lệnh của Tổng thống Donald Trump đang đối mặt hàng loạt vụ kiện cùng các phán quyết bất lợi từ tòa án liên bang.

Các thẩm phán đã ra lệnh chặn sắc lệnh về việc bãi bỏ chính sách "sinh ở Mỹ là công dân Mỹ", tạm dừng kế hoạch sa thải công chức quy mô lớn và đóng băng viện trợ tài chính. Cuối tuần qua, thẩm phán liên bang Paul Engelmayer đã cấm Ban Hiệu suất Chính phủ (DOGE), do tỷ phú Elon Musk lãnh đạo, truy cập dữ liệu nhạy cảm trong hệ thống quản lý ngân sách của Bộ Tài chính Mỹ.

Do các vụ kiện vẫn đang được xét xử, các phán quyết hiện tại chưa mang tính cuối cùng, và tác động của chúng vẫn chưa rõ ràng. Tuy nhiên, một cuộc khủng hoảng hiến pháp có thể xảy ra nếu tòa án ra phán quyết yêu cầu ông Trump chấm dứt một sắc lệnh, nhưng Tổng thống từ chối thực thi.

Khi đó, nước Mỹ sẽ đứng trước nguy cơ đối đầu giữa hai nhánh quyền lực mà không có cơ chế giải quyết, theo giáo sư Dan Urman của Đại học Northeastern, bang Massachusetts. Bài đăng của Phó tổng thống Vance càng làm gia tăng quan ngại về kịch bản này.

Hiến pháp Mỹ quy định nhánh tư pháp có quyền kiểm soát hành pháp bằng cách tuyên bố một hành động vi hiến, đồng thời có thể vô hiệu hóa các sắc lệnh và chỉ thị của tổng thống. Trong lịch sử Mỹ, các tổng thống chỉ có thể kháng cáo lên Tòa án Tối cao khi không đồng ý với phán quyết, chưa từng có trường hợp nào phớt lờ lệnh tòa.

"Phát biểu của ông Vance có thể được hiểu là dấu hiệu cho thấy nhánh hành pháp sẵn sàng không tuân thủ lệnh tòa nếu Tổng thống cho rằng mình có quyền hợp pháp", giáo sư Rick Pildes của Đại học New York nhận định. "Nếu một Tổng thống ra lệnh cho cấp dưới bất tuân phán quyết của tòa, điều đó có thể dẫn đến một cuộc khủng hoảng nghiêm trọng".

Giáo sư Jamal Greene của Đại học Columbia cũng lưu ý rằng một số quan chức trong chính quyền Trump, bao gồm Elon Musk, đã ám chỉ họ sẵn sàng bỏ qua lệnh tòa.

Ngày 8/2, ông Musk chia sẻ bài viết trên X với nội dung bày tỏ nghi ngờ về việc tuân thủ các phán quyết tư pháp. Trong một bài đăng khác, ông kêu gọi "luận tội thẩm phán Engelmayer ngay lập tức".

Phát biểu trước báo giới, Tổng thống Trump cũng thể hiện sự bất mãn với các phán quyết bất lợi. "Chúng tôi rất thất vọng với những quyết định này, nhưng chặng đường phía trước còn dài", ông nói. "Thành thật mà nói, không thẩm phán nào nên ra phán quyết theo cách đó".

Giới quan sát nhận định Tòa án Tối cao nhiều khả năng sẽ phải vào cuộc để làm rõ ranh giới quyền lực của Tổng thống trong các vụ kiện liên quan. Tuy nhiên, phán quyết của cơ quan này không phải lúc nào cũng có thể thực thi hiệu quả.

Trong một cuộc phỏng vấn tháng 2/2024, ông Vance từng tuyên bố tổng thống Mỹ có thể phớt lờ phán quyết của Tòa án Tối cao nếu cho rằng điều đó cản trở quyền hạn hiến định của mình. Ông tiếp tục khẳng định điều này vào tháng 3/2024, lấy ví dụ trường hợp Tòa án Tối cao ngăn Tổng thống giải thể một số cơ quan liên bang.

Nhiều nhân vật bảo thủ đang thúc đẩy học thuyết "hành pháp hợp nhất", trong đó tổng thống có toàn quyền kiểm soát nhánh hành pháp mà không bị quốc hội kiềm chế. Một số ý kiến khác cho rằng quyền phủ quyết của tổng thống có thể được mở rộng để bác bỏ các quyết định chi tiêu của quốc hội. Nếu Tòa án Tối cao công nhận những lập luận này, quyền lực của tổng thống sẽ gia tăng đáng kể.

Phe Dân chủ đã lên tiếng cảnh báo về những động thái từ chính quyền Trump và ông Musk, đặc biệt là nỗ lực ngăn chặn các khoản chi tiêu đã được quốc hội thông qua.

"Tôi cho rằng đây là cuộc khủng hoảng hiến pháp nghiêm trọng nhất kể từ vụ Watergate", thượng nghị sĩ Dân chủ Chris Murphy phát biểu, nhắc đến bê bối chính trị khiến Tổng thống Richard Nixon phải từ chức vào những năm 1970. "Đây là thời điểm nguy cấp, nước Mỹ cần nhận thức rõ rằng nền dân chủ đang bị đe dọa".

Giáo sư Urman nhấn mạnh hệ thống chính trị Mỹ được thiết kế để các nhánh quyền lực giám sát lẫn nhau. Nhánh tư pháp có ít lựa chọn để trừng phạt tổng thống vì vi phạm phán quyết, nhưng quốc hội vẫn có công cụ mạnh mẽ để can thiệp.

"Nếu quan chức hành pháp phạm tội, hiến pháp trao cho quốc hội quyền luận tội", ông Greene nói. Trong trường hợp tổng thống bị luận tội, quá trình này có thể dẫn đến phế truất.

Tuy nhiên, với việc đảng Cộng hòa đang kiểm soát cả Hạ viện và Thượng viện, khả năng họ khởi xướng một nỗ lực luận tội tổng thống cùng đảng là rất thấp. Trước đây, dù ông Trump từng hai lần bị Hạ viện luận tội khi phe Dân chủ kiểm soát, ông vẫn được Thượng viện do Cộng hòa lãnh đạo tha bổng.

"Nếu quốc hội không thực thi quyền giám sát, sẽ không có cách nào khác để kiềm chế tổng thống", giáo sư Greene nhận định. "Lúc đó, hệ thống chính trị sẽ không còn vận hành theo đúng hiến pháp nữa".