Giữ lửa nghề quạt Chàng Sơn

Quạt Chàng Sơn trong mạch ký ức 

Làng Chàng Sơn từ lâu đã được biết đến như cái nôi của nghề quạt truyền thống. Theo lời kể của các bậc cao niên, nghề làm quạt ở Chàng Sơn xuất hiện từ rất sớm, gắn chặt với đời sống cư dân nông nghiệp vùng đồng bằng Bắc Bộ. Những mùa hè oi ả, chiếc quạt nan theo người dân ra đồng, vào đình làng, hiện diện trong bữa cơm gia đình và những buổi sinh hoạt tín ngưỡng. Từ vật dụng làm mát, chiếc quạt đã trở thành một phần nếp sống, một món đồ tinh thần, đi vào ca dao, tục ngữ, tranh dân gian Đông Hồ, và cả trong sân khấu chèo, tuồng.

Chúng tôi gặp nghệ nhân Dương Văn Đoàn, người nổi tiếng với những chiếc quạt Chàng Sơn tinh xảo, trong một chương trình quảng bá nghề tại Bảo tàng Hà Nội. Suốt nhiều năm qua, ông vẫn lặn lội đến các sự kiện lớn nhỏ, nhằm giới thiệu đến công chúng trong và ngoài nước vẻ đẹp của quạt Chàng Sơn. 

Sinh ra trong gia đình có bốn thế hệ làm quạt, từ nhỏ, ông Đoàn đã được cùng cha miệt mài bên những chiếc quạt. Cha ông, nghệ nhân Dương Văn Mơ, không chỉ là người truyền nghề mà còn là người gieo cảm hứng, khơi dậy tình yêu với nghề trong ông. “Cha tôi bảo rằng, mỗi chiếc quạt không chỉ là vật dụng để quạt mát, mà còn là nơi gửi gắm tâm hồn, tình cảm và cả trí tuệ của người làm ra nó”, ông Đoàn hồi tưởng.

Ngày xưa, quạt chỉ đơn thuần để làm mát, phục vụ sinh hoạt gia đình. Nhưng theo thời gian, với sự sáng tạo không ngừng, người Chàng Sơn đã biến chiếc quạt mộc mạc thành tác phẩm nghệ thuật tinh xảo. Để đạt được điều đó, mỗi nghệ nhân phải không ngừng học hỏi, rèn luyện kỹ năng và dồn toàn bộ tâm huyết vào từng sản phẩm. 

Trong ký ức của ông vẫn còn hình ảnh cha kiên nhẫn hướng dẫn những nét vẽ đầu tiên trên nan tre mỏng manh. “Khi còn nhỏ, tôi thường ngồi xem cha vẽ và đôi khi lén thử. Có lần tôi vẽ sai ý tưởng của cha, nhưng thay vì trách mắng, cha tôi khuyến khích: ‘Nếu đã sai, con hãy thử nghĩ cách sửa sao cho đẹp hơn’. Từ đó, tôi học được rằng nghề này không chỉ cần sự khéo léo mà còn cần sự sáng tạo và kiên nhẫn”, ông Đoàn kể.

Những câu chuyện ấy chính là nền tảng giúp ông thấm nhuần giá trị sâu sắc của nghề. Người làm quạt không chỉ cần khéo léo, mà còn phải hiểu rõ nguyên liệu, từ chọn tre, xử lý nguyên liệu đến tạo hình. Tre làm nan phải dẻo, độ già vừa phải, ít đốt, thịt chắc. Sau khi cắt và ngâm nước ba tháng để chống mối mọt, tre mới uốn thành nan. Truyền thống ngâm quạt khiến nan tre có mùi khó chịu, vì thế các nghệ nhân đã tìm tòi phương pháp hấp sấy để nan vừa thơm vừa bền. Để tạo nan tre bóng mịn, người thợ phải trải qua quá trình gia công công phu, từ vót tre, chuốt tròn đến mài nhẵn từng chi tiết. “Mỗi công đoạn đều đòi hỏi sự tỉ mỉ và khéo léo đến từng milimet. Một sơ suất nhỏ có thể khiến người thợ bị dằm tre sắc nhọn đâm vào tay, gây chảy máu. Quá trình làm nan tre đòi hỏi kiên nhẫn và tập trung cao độ”, ông Đoàn chia sẻ.

Để làm quạt giấy truyền thống, nghệ nhân phải mua giấy dó, giấy điệp từ làng Đông và vải the từ làng lụa, mỗi nguyên liệu đều được chọn lọc kỹ lưỡng. Công đoạn gắn giấy và vải lên khung quạt cũng đòi hỏi kỹ thuật cao, chỉ một sai sót nhỏ có thể làm chiếc quạt nhăn, mất vẻ thẩm mỹ. Cuối cùng, quạt được phủ một lớp sơn bóng, vừa bảo vệ vừa tôn lên nét sang trọng. “Phải có tình yêu mãnh liệt với nghề, người nghệ nhân mới sáng tạo ra những chiếc quạt đẹp và chất lượng. Nghề này khó, khổ, mỗi công đoạn đều mất nhiều thời gian và công sức”, ông Đoàn nhấn mạnh.

Hướng đi mới cho nghề truyền thống

Trong hành trình phát triển, ông Đoàn nhận ra rằng nếu quạt Chàng Sơn chỉ dùng để làm mát sẽ khó cạnh tranh với quạt điện và quạt điều hòa. Ông quyết tâm đưa quạt trở thành sản phẩm nghệ thuật, mang giá trị văn hóa, phù hợp với không gian lễ hội, sự kiện và đời sống tâm linh. “Chúng tôi muốn chiếc quạt không chỉ là vật dụng mà còn là biểu tượng văn hóa”, ông chia sẻ.

Ông thiết kế các mẫu quạt nghệ thuật đậm bản sắc Việt, từ cây đa, giếng nước, sân đình, đến cảnh làng quê, phiên chợ, hay bức tranh gợi nhớ lịch sử nghìn năm. Ông còn sáng tạo những chiếc quạt phục vụ nhu cầu đa dạng như quà tặng, trưng bày nghệ thuật và các sự kiện văn hóa. “Sự khác biệt của quạt Chàng Sơn không chỉ nằm ở thiết kế mà còn ở câu chuyện đằng sau mỗi sản phẩm. Đó là câu chuyện của làng nghề, của bàn tay người thợ miệt mài thổi hồn vào từng chiếc quạt”, ông khẳng định.

Bên cạnh đó, ông Đoàn cũng đưa công nghệ hiện đại vào một số công đoạn như tạo phôi, in họa tiết ban đầu, giúp tăng tốc độ sản xuất mà vẫn giữ tinh xảo. Tuy nhiên, ông nhấn mạnh cốt lõi của chiếc quạt truyền thống vẫn nằm ở tay nghề và sự tỉ mỉ của người thợ. Công nghệ chỉ hỗ trợ, không thay thế được bàn tay con người. Những công đoạn cần sự sáng tạo như vẽ tay và trang trí vẫn được giữ nguyên, mỗi chiếc quạt vì thế mang dấu ấn riêng.

Hành trình đổi mới không tránh khỏi khó khăn. Có thời điểm, sản phẩm làm ra không bán được, khiến ông Đoàn chán nản, gần như muốn bỏ nghề. Nhưng sự động viên từ cha và những nghệ nhân lão luyện đã giúp ông đứng dậy. “Cha tôi nói, ‘Nếu bỏ cuộc, ai sẽ giữ nghề này?’ Câu nói ấy luôn thôi thúc tôi”, ông kể. Nhờ kiên trì, ông cải tiến sản phẩm, nắm bắt thị hiếu và đưa ra các mẫu quạt mới phù hợp. Ông rút ra bài học: làm nghề truyền thống không chỉ cần tay nghề mà còn cần kiên trì và lòng tin vào giá trị của nghề.

Nhờ đổi mới, quạt Chàng Sơn không chỉ đứng vững trên thị trường nội địa mà còn xuất hiện trong nhiều lễ hội, triển lãm quốc tế tại Nhật Bản, Hàn Quốc, Pháp, Mỹ. Du khách nước ngoài yêu thích vì mỗi chiếc quạt là một “câu chuyện văn hóa” đậm hồn cốt Việt Nam. Thách thức lớn nhất là đáp ứng tiêu chuẩn khắt khe của thị trường quốc tế về độ bền, an toàn và thân thiện môi trường. Ông Đoàn phải cải tiến nguyên liệu, xử lý mùi tre và tạo mẫu phù hợp với từng thị hiếu, đồng thời vẫn giữ được tinh thần nghề truyền thống.

Không chỉ sản xuất, ông còn quảng bá và truyền nghề cho thế hệ trẻ. Ông tổ chức các buổi trải nghiệm tại làng, nơi các bạn trẻ thử tay làm công đoạn đơn giản như tạo khung, trang trí quạt. Ông phối hợp với trường học để giới thiệu nghề trong chương trình ngoại khóa, nhằm lan tỏa giá trị và khơi dậy niềm tự hào văn hóa dân tộc.

Đối với nghệ nhân Dương Văn Đoàn, sự phát triển của quạt Chàng Sơn không chỉ là câu chuyện kinh tế mà còn là trách nhiệm với văn hóa và truyền thống. Mỗi chiếc quạt là biểu tượng của sáng tạo, tinh hoa và lòng tự hào của một làng nghề lâu đời. Ông bày tỏ hy vọng làng nghề Chàng Sơn sẽ không chỉ lưu giữ giá trị truyền thống mà còn là điểm đến hấp dẫn, nơi mọi người tìm thấy vẻ đẹp văn hóa Việt Nam qua từng sản phẩm.