Ngành hải quan sử dụng AI để kiểm soát buôn lậu, gian lận thương mại

Thực trạng hiện nay

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng cùng với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ số, đặc biệt công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) từ là xu hướng trong tương lại trở thành một phần tất yếu, có vai trò then chốt trong mọi lĩnh vực đời sống kinh tế - xã hội, trong đó có lĩnh vực Hải quan.

Nhiều quốc gia trên thế giới (như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore, Hà Lan, Châu Âu) đang triển khai trí tuệ nhân tạo một cách mạnh mẽ trong lĩnh vực hải quan để tự động hóa nhiều quy trình, từ phân tích dữ liệu, xác định mã HS, kiểm soát rủi ro, giám sát hàng hóa đến chống buôn lậu và kiểm tra sau thông quan. Đặc biệt, AI được ứng dụng, tích hợp vào các nền tảng thông quan điện tử để tối ưu hóa quy trình xác định mã HS nhằm cải thiện hiệu suất hải quan, giảm gian lận thương mại và tăng độ chính xác trong phân loại hàng hóa.

Việt Nam có hơn 100.000 doanh nghiệp xuất nhập khẩu, khối lượng hàng hóa lớn dẫn đến việc phân loại mã HS thủ công rất tốn thời gian và nhân lực mà không thống nhất mã HS giữa các cửa khẩu. Trong khi tình trạng doanh nghiệp gian lận mã HS ngày càng tinh vi, có tổ chức và khó phát hiện hơn, nhằm né tránh thuế, trốn kiểm tra chuyên ngành hoặc lợi dụng các kẽ hở trong hệ thống khai báo hải quan. Ứng dụng AI có thể kiểm tra mã HS doanh nghiệp khai báo so với mô tả hàng hóa, nếu có sai lệch, hệ thống cảnh báo cán bộ hải quan, đồng thời AI có khả năng phân tích mô tả hàng hóa, thông tin kỹ thuật, hình ảnh… để đưa ra mã HS phù hợp, từ đó giúp (1) giảm thiểu sai sót, đảm bảo phân loại nhanh hơn, giúp rút ngắn thời gian thông quan và xử lý hồ sơ, tránh thất thu ngân sách nhà nước; (2) giảm tình trạng phân loại không thống nhất giữa các cán bộ, hải quan khu vực.

Tham khảo Hải quan Singapore

Hải quan Singapore có đội ngũ chuyên gia phân tích dữ liệu và kỹ sư phần mềm để phát triển các thuật toán AI cho phân loại hàng hóa nên họ đã kết hợp dữ liệu nội bộ với công nghệ từ đối tác bên ngoài để huấn luyện mô hình AI dựa trên sự kết hợp giữa một số thuật toán máy học (ML) và kỹ thuật xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP).

Mô hình AI xác định mã HS được Hải quan Singapore triển khai với tên gọi là “Công cụ tìm kiếm mã hàng hóa hoặc mã của cơ quan có thẩm quyền quản lý mặt hàng (HS/CA product code checker)” và tích hợp vào hệ thống khai báo điện tử quốc gia – TradeNet.  Thông qua công cụ tìm kiếm này, doanh nghiệp và cán bộ hải quan dễ dàng tra cứu mã HS và thông tin giấy phép cần thiết cho hàng hóa, giúp đơn giản hóa các quy trình, nâng cao độ chính xác trong xác định mã HS và mức thuế, giảm thiểu rủi ro.

Như vậy, Hải quan Singapore nhận thấy được tiềm năng của AI trong việc xác định mã HS nên ngày càng quan tâm, đầu tư và áp dụng AI. Bằng cách tận dụng hiệu quả các công cụ AI, họ nâng cao độ chính xác, hiệu quả và quản lý rủi ro trong việc phân loại hàng hóa cho thương mại quốc tế.

Bài học kinh nghiệm cho Hải quan Việt Nam

Thứ nhất, để giám bớt gánh nặng cho công tác xác định mã số của cán bộ hải quan, cũng như công tác phân tích để phân loại cần phải nghiên cứu, triển khai ứng dụng công nghệ AI trong xác định mã HS và tích hợp vào hệ thống nghiệp vụ của ngành Hải quan.

Thứ hai, nâng cao trách nhiệm của người sử dụng và ứng dụng công nghệ AI hiệu quả cần xây dựng cơ sở pháp lý như: xây dựng chính sách về khía cạnh đạo đức, pháp lý, nguyên tắc thực hiện đảm bảo quản lý AI một cách toàn diện; cập nhật, bổ sung một số điều về việc sử dụng, tra cứu, kiểm tra, áp dụng mã HS trên ứng dụng AI tại các quy định hiện hành (Luật Hải quan, Nghị định, Thông tư, Quy trình) liên quan đến kiểm tra mã HS và bàn hành Thông báo kết quả phân loại

Thứ ba, các nước đều có kế hoạch triển khai ứng dụng AI theo từng giai đoạn và tốn nhiều thời gian nghiên cứu nên để rút ngắn giai đoạn chuẩn bị, Hải quan Việt Nam nên phối hợp với Hải quan các nước và sử dụng một số các thuật toán mà các nước đã áp dụng, do chúng đã được kiểm nghiệm và đem lại hiệu quả trong thự tế. Đồng thời, bắt đầu với quy mô nhỏ, triển khai theo từng giai đoạn.

Thứ tư, chất lượng dữ liệu có tác động rất lớn đến kết quả triển khai ứng dụng AI, khi chất lượng dữ liệu đủ tốt, độ chính xác phân loại có thể đạt được trên 99% trên tệp dữ liệu, vì vậy cần chú trọng khâu tập hợp dữ liệu. Đưa ra các mặt hàng rủi ro cao cần quản lý chặt, giám sát khi xây dựng dữ liệu.

Thứ năm, tận dụng mọi nguồn lực, phối kết hợp với các đơn vị trong và ngoài nước khi thực hiện dự án. Nếu cơ quan hải quan có đội ngũ kỹ thuật giỏi, có thể tự huấn luyện mô hình dựa trên dữ liệu nội bộ, trường hợp cần tốc độ triển khai nhanh và hiệu quả tối ưu thì thuê công ty AI bên ngoài.

Công cụ tìm kiếm mã HS dựa trên AI, khi được xây dựng tốt và sử dụng đúng cách, có thể hỗ trợ các chuyên gia phân loại. Những công cụ này cho phép các chuyên gia tập trung vào việc phân loại sản phẩm bất thường và phức tạp, trong khi AI xử lý các trường hợp thông thường. Bằng cách phân tích mô tả sản phẩm, so sánh chúng với cơ sở dữ liệu thuế quan và đề xuất mã phân loại phù hợp, AI cải thiện đáng kể độ chính xác và hiệu quả trong việc phân loại.

Như vậy, AI tác động lớn đến quy trình hải quan, làm thay đổi các quy định cũ (thủ công) theo hướng tích cực, giúp giảm 50-70% khối lượng công việc lặp lại, tăng độ chính xác, hạn chế sai sót trong kiểm tra, theo đó giảm trốn thuế, tăng thu ngân sách nhà nước, đồng thời phát hiện nhanh hơn các hành vi gian lận thương mại.