Làm sao để người mua không bị các nền tảng thương mại điện tử ‘dắt mũi’ thao túng?

Chiều 13/11, dưới sự điều hành của Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Đức Hải, Quốc hội thảo luận ở hội trường về dự án Luật Thương mại điện tử. Một số nội dung được các ĐBQH quan tâm tại phiên thảo luận là vấn đề bảo đảm người dùng được quyền lựa chọn dịch vụ hỗ trợ thương mại điện tử; trách nhiệm liên đới của chủ quản nền tảng trong trường hợp người mua sử dụng dịch vụ hỗ trợ thương mại điện tử do nền tảng hợp tác cũng như có chính sách khuyến khích, ưu tiên và bảo vệ sàn thương mại điện tử Việt Nam...

Bổ sung cơ chế cho phép người mua được lựa chọn đơn vị cung cấp dịch vụ

Đại biểu Đỗ Đức Hiển - Đoàn ĐBQH TP.HCM tán thành sự cần thiết ban hành Luật Thương mại điện tử nhằm xây dựng hành lang pháp lý phù hợp cho nền kinh tế số của Việt Nam trong giai đoạn phát triển mới, đồng thời đánh giá cao công tác chuẩn bị của cơ quan soạn thảo và các đánh giá thẩm tra của Ủy ban Kinh tế và Tài chính của Quốc hội đối với dự án Luật này.

Theo đại biểu Đỗ Đức Hiển, với tốc độ tăng trưởng ở mức 18-25%/năm và với hệ sinh thái rất đa dạng, từ các nền tảng công nghệ lớn đến các hộ kinh doanh nhỏ lẻ, các doanh nghiệp logistics, thanh toán, dịch vụ livestream, tiếp thị liên kết… thì yêu cầu đặt ra khung pháp lý điều chỉnh lĩnh vực này là phải bảo đảm công tác quản lý, tăng cường bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Đồng thời tạo động lực cho đổi mới sáng tạo, nhất là phát triển đồng bộ các trụ cột như hạ tầng số, logistics và hạ tầng thanh toán với tầm nhìn dài hạn. 

Tuy nhiên, qua nghiên cứu dự thảo Luật cho thấy, một số quy định chưa đáp ứng được các yêu cầu vừa nêu, thể hiện rõ nhất là nội dung về bảo đảm quyền lựa chọn dịch vụ hỗ trợ thương mại điện tử của người tiêu dùng quy định tại điểm d khoản 7 Điều 15. Cụ thể dưới góc độ bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, quy định của dự thảo Luật có thể gây hạn chế, thậm chí can thiệp tới quyền tự do lựa chọn dịch vụ thanh toán, dịch vụ trung gian thanh toán, dịch vụ logistics của người tiêu dùng. Theo đó, người tiêu dùng chỉ được chọn tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán, dịch vụ trung gian thanh toán, dịch vụ logistics trong danh sách các đơn vị mà nền tảng đã công bố. Trường hợp nền tảng chỉ kết nối với một đơn vị thì người tiêu dùng phải bắt buộc sử dụng dịch vụ mà nền tảng đã kết nối. Trong khi đó, xét về bản chất thì nền tảng thương mại điện tử trung gian chỉ là môi trường kết nối chứ không nên can thiệp vào thỏa thuận giữa người mua và người bán.

Cũng theo đại biểu Đỗ Đức Hiển, nếu dưới góc độ phát triển thị trường, khuyến khích đổi mới sáng tạo thì quy định như vậy làm tiềm ẩn nguy cơ các nền tảng số lớn từng bước khép kín chuỗi cung ứng dịch vụ, từ giao dịch, thanh toán đến vận chuyển và loại bỏ dần sự cạnh tranh của các doanh nghiệp dịch vụ hỗ trợ thương mại điện tử khác. Khi cạnh tranh bị thu hẹp, chi phí dịch vụ có xu hướng tăng, chất lượng có thể đi xuống và hệ quả là người tiêu dùng và thị trường phải gánh rủi ro. Qua tham khảo cho thấy, pháp luật của nhiều quốc gia quy định khá chặt chẽ vấn đề này nhằm ngăn chặn hành vi hạn chế quyền lựa chọn của người mua từ phía các nền tảng chi phối thị trường.

Đại biểu phân tích thêm dưới góc độ quản lý Nhà nước, việc cho phép nhiều tổ chức cung cấp dịch vụ cùng tham gia và hiển thị trên nền tảng nhưng lại không có quy định về trách nhiệm liên đới của chủ quản nền tảng trong giám sát, phối hợp xử lý sự cố sẽ làm tăng số lượng đối tượng cần giám sát, gây khó khăn cho công tác quản lý, kiểm tra, đặc biệt về an toàn thanh toán điện tử, phòng chống rửa tiền, gian lận thương mại. Mặt khác, gây khó khăn trong kiểm soát chất lượng dịch vụ và xác định trách nhiệm của các bên. Đó là chưa kể đến việc yêu cầu công khai thông tin nhiều tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán, logistics đòi hỏi nền tảng phải đầu tư, nâng cấp hệ thống kỹ thuật, tích hợp nhiều giao diện kết nối và duy trì khả năng vận hành ổn định với nhiều đối tác, làm tăng chi phí vận hành và bảo trì hệ thống; đồng thời gia tăng rủi ro bảo mật và an toàn dữ liệu.

Để giải quyết vấn đề nêu trên, đại biểu Đỗ Đức Hiển cho rằng, quy định của Luật không chỉ là công cụ để kiểm soát mà còn là "đòn bẩy" để khuyến khích cạnh tranh lành mạnh, bảo vệ người tiêu dùng và tạo không gian cho doanh nghiệp phát triển công bằng. Do đó, đại biểu đề nghị cơ quan chủ trì soạn thảo cân nhắc, chỉnh lý điểm d khoản 7 Điều 15 theo hướng:

Thứ nhất: Không hạn chế quyền lựa chọn sản phẩm và dịch vụ cung ứng qua sàn, bao gồm cả các dịch vụ hỗ trợ thương mại điện tử. Theo đó, cần bổ sung cơ chế cho phép người mua được lựa chọn đơn vị cung cấp dịch vụ do nền tảng hoặc do người bán hợp tác.

Thứ hai: Không đặt ra các điều kiện, ưu đãi hay chế tài bất bình đẳng giữa các đơn vị cung cấp dịch vụ hỗ trợ thương mại điện tử; bổ sung trách nhiệm liên đới của chủ quản nền tảng trong trường hợp người mua sử dụng dịch vụ hỗ trợ thương mại điện tử do nền tảng hợp tác. Đối với trường hợp người mua lựa chọn dịch vụ hỗ trợ do người bán hợp tác thì nền tảng thương mại điện tử sẽ hỗ trợ việc liên kết API. Trường hợp này trách nhiệm sẽ phát sinh giữa người bán và đối tác cung cấp dịch vụ hỗ trợ, không phát sinh trách nhiệm liên đới của nền tảng thương mại điện tử.

Bảo vệ quyền lựa chọn của người bán, người mua khi tham gia các nền tảng thương mại điện tử trung gian là nền tảng số lớn

Đóng góp ý kiến về trách nhiệm bảo đảm người dùng được quyền lựa chọn dịch vụ hỗ trợ thương mại điện tử quy định tại điểm d khoản 7 Điều 16 dự thảo Luật, đại biểu Lã Thanh Tân – Đoàn ĐBQH TP. Hải Phòng cho biết,  theo dự thảo thì chủ quản nền tảng thương mại điện tử trung gian có chức năng đặt hàng trực tuyến là nền tảng số lớn có trách nhiệm “Trường hợp nền tảng có hợp tác với tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán, dịch vụ trung gian thanh toán, cung cấp dịch vụ logistics, chủ quản nền tảng phải công khai trên nền tảng thông tin về tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán, dịch vụ trung gian thanh toán, cung cấp dịch vụ logistics; hiển thị tên của tổ chức cung cấp dịch vụ đáp ứng tiêu chí cung ứng dịch vụ thanh toán, dịch vụ trung gian thanh toán, cung cấp dịch vụ logistics đối với hàng hóa, dịch vụ cụ thể và phù hợp với thỏa thuận hợp tác giữa các bên trước khi người mua đặt hàng và cho phép người mua được lựa chọn nếu có trên 1 tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán, dịch vụ trung gian thanh toán, cung cấp dịch vụ logistics.”

Quy định như vậy nhằm bảo vệ quyền lựa chọn của người bán, người mua khi tham gia các nền tảng thương mại điện tử trung gian là nền tảng số lớn và ngăn chặn hành vi lạm dụng vị trí thống lĩnh thị trường của nền tảng để áp đặt độc quyền dịch vụ phụ trợ.

Tuy nhiên, đại biểu Lã Thanh Tân nhận thấy, quy định vẫn chưa bao hàm và đảm bảo quyền của người tiêu dùng, chưa đảm bảo được môi trường cạnh tranh lành mạnh. Vì chỉ khi kết nối với hơn 1 tổ chức cung cấp dịch vụ thì nền tảng thương mại điện tử trung gian mới có trách nhiệm đảm bảo quyền lựa chọn của người tiêu dùng. Còn trường hợp nền tảng chỉ kết nối với 1 tổ chức cung cấp dịch vụ hỗ trợ thương mại điện tử, người tiêu dùng bắt buộc phải sử dụng dịch vụ tổ chức này mà không có lựa chọn thay thế kể cả không hài lòng với dịch vụ được cung ứng. Vì vậy, về bản chất, quy định trên vẫn hạn chế quyền lựa chọn của người tiêu dùng.

Ngoài ra, quy định trên cũng dễ tạo ra cơ chế độc quyền, thống lĩnh thị trường hỗ trợ thương mại điện tử cho các tổ chức cung ứng dịch vụ hỗ trợ được sự hậu thuẫn, ưu tiên của nền tảng thương mại điện tử trung gian là nền tảng số lớn. Khi đó người tiêu dùng sẽ chịu thiệt hại trực tiếp, còn người bán có thể sẽ gặp khó khăn trong chuyển đổi kênh bán hàng vì chỉ có một số ít nền tảng lớn cùng thói quen mua sắm của người tiêu dùng đã định hình.

Để bảo vệ môi trường cạnh tranh lành mạnh và bảo vệ quyền lợi của người tiêu dung, đại biểu Lã Thanh Tân đề nghị chỉnh lý bổ sung điểm d, khoản 7 Điều 16 như sau: “Trường hợp nền tảng có kết nối với dịch vụ thanh toán, dịch vụ trung gian thanh toán hoặc dịch vụ logistics, chủ quản nền tảng không được hạn chế, đặt ra các điều kiện không bình đẳng đối với các tổ chức cung cấp dịch vụ thanh toán, dịch vụ trung gian thanh toán hoặc dịch vụ logistics; phải công khai trên nền tảng thông tin về tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán, dịch vụ trung gian thanh toán hoặc dịch vụ logistics hỗ trợ thương mại điện tử và phải cho phép người mua lựa chọn tổ chức cung ứng dịch vụ, bao gồm cả tổ chức cung ứng dịch vụ không kết nối với nền tảng và trường hợp người bán tự vận chuyển.” Đồng thời, cần có quy định Chính phủ quy định chi tiết về hành vi hạn chế, đặt ra các điều kiện không bình đẳng đối với các tổ chức cung cấp dịch vụ thanh toán, dịch vụ trung gian thanh toán hoặc dịch vụ logistics.

Theo đại biểu, quy định như trên cũng khuyến khích đổi mới công nghệ, đặc biệt đối với doanh nghiệp vừa và nhỏ, tránh nguy cơ các nền tảng lớn có thể chiếm lĩnh, gây độc quyền, làm triệt tiêu động lực phát triển của thị trường bưu chính- logistics phục vụ thương mại điện tử. Quy định này cũng phù hợp với thông lệ quốc tế vì một số nước như Trung Quốc, Mỹ, EU đều có quy định chống hành vi hạn chế quyền lựa chọn của người bán, người tiêu dùng trên các nền tảng số lớn. Trên thực tế các mô hình như Amazon hay Alibaba đều cho phép người bán lựa chọn hoặc tự tổ chức vận chuyển, thanh toán.

Khuyến khích, ưu tiên và bảo vệ sàn thương mại điện tử Việt Nam

Quan tâm đến chính sách hỗ trợ sàn thương mại điện tử Việt Nam phát triển, đại biểu Đoàn Thị Thanh Mai – Đoàn ĐBQH tỉnh Hưng Yên cho biết, hiện nay, hơn 90% thị phần thương mại điện tử ở Việt Nam thuộc về các sàn có vốn nước ngoài. Điều này đồng nghĩa với việc dòng tiền, dữ liệu và lợi nhuận phần lớn "chảy" ra ngoài lãnh thổ, trong khi doanh nghiệp trong nước dù có năng lực nhưng rất khó cạnh tranh do chưa được hưởng cơ chế hỗ trợ phù hợp. Vì vậy, đại biểu Đoàn Thị Thanh Mai đề nghị Luật cần hướng tới có chính sách khuyến khích, ưu tiên và bảo vệ sàn thương mại điện tử Việt Nam, coi đây là hạ tầng kinh tế số quan trọng của quốc gia, tương tự như viễn thông hay ngân hàng. Có như vậy, mới hình thành được nền thương mại số độc lập, tự chủ của Việt Nam.

Đối với việc giảm phí sàn để giảm giá hàng hóa (cả người bán và người mua đều được lợi), đại biểu Đoàn Thị Thanh Mai cho biết, hiện nay, các sàn nước ngoài thường thu phí cao, từ 15% đến 30%, làm tăng giá bán lẻ và giảm lợi nhuận của người sản xuất trong nước. Một hướng đi khác đang được một số doanh nghiệp Việt Nam triển khai là mô hình “sàn không thu phí nhà bán”, giúp giảm giá hàng hóa và chia sẻ lợi ích với người tiêu dùng. Ví dụ đơn cử như sàn Hi1 Thuần Việt, đang áp dụng mô hình “F2C – từ nhà máy đến người tiêu dùng”, không thu phí người bán. Từ đó hàng hóa Việt rẻ hơn, cạnh tranh hơn và người tiêu dùng được hưởng lợi trực tiếp. Vì vậy, đại biểu Đoàn Thị Thanh Mai cho rằng, Luật nên có các quy định để khuyến khích các mô hình này, nhằm hướng thương mại điện tử trở thành công cụ thúc đẩy tiêu dùng nội địa, hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và nông sản Việt.

Liên quan đến quản lý "dòng tiền" và thuế trong nước, đại biểu Đoàn Thị Thanh Mai nhận định, hiện nay các giao dịch trên các nền tảng nước ngoài khó kiểm soát "dòng tiền" và nghĩa vụ thuế. Nếu để tình trạng này kéo dài, Nhà nước thất thu và doanh nghiệp nội địa chịu thiệt. Do vậy, đại biểu đề nghị Luật cần gắn hoạt động thương mại điện tử với hệ thống ngân hàng, tài chính và thuế nhằm bảo đảm mọi giao dịch đều minh bạch, truy xuất được và đảm bảo thực hiện đầy đủ nghĩa vụ thuế..

Tham gia làm rõ một số ý kiến của các ĐBQH nêu, Phó Thủ tướng Chính phủ Bùi Thanh Sơn cảm ơn các ĐBQH đã đóng góp ý kiến với tinh thần thẳng thắn, trách nhiệm, tâm huyết đối với dự án Luật Thương mại điện tử. Các  ý kiến tại Tổ và Hội trường đã cho thấy, các ĐBQH đều tán thành với sự cần thiết để xây dựng Luật Thương mại điện tử. Về những đề xuất của các ĐBQH, Phó Thủ tướng Chính phủ Bùi Thanh Sơn cho biết, cơ quan soạn thảo sẽ rà soát lại các điều khoản, nội dung cụ thể cũng như tiếp tục cập nhật, bổ sung nhằm hoàn thiện dự thảo Luật đảm bảo không chồng chéo và tạo được không gian phát triển thương mại điện tử và bảo vệ được quyền lợi của người dân.

Phát biểu kết luận phiên họp, Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Đức Hải cho biết, các ý kiến phát biểu của các ĐBQH đều rất sôi nổi, có tính chất xây dựng và trách nhiệm cao. Cơ bản nhất trí với nhiều nội dung của dự án Luật, các đại biểu cũng phân tích, đánh giá làm sâu sắc thêm nhiều nội dung, đóng góp thêm nhiều ý kiến cụ thể để tiếp tục hoàn thiện dự án Luật. Phó Chủ tịch Quốc hội cho biết, Ủy ban Thường vụ Quốc hội và Chính phủ sẽ chỉ đạo cơ quan soạn thảo, cơ quan thẩm tra và các cơ quan liên quan nghiên cứu, tiếp thu ý kiến của các ĐBQH tại hội trường và tại Tổ để chỉnh lý, bổ sung, hoàn thiện dự án luật trước khi trình Quốc hội xem xét, quyết định.