Lạm thu tại các trường học công lập: Giải pháp về tính minh bạch và chế tài

Trong bối cảnh công khai, minh bạch tài chính đang là yêu cầu tất yếu của hệ thống giáo dục, những phản ánh về dấu hiệu lạm thu và thiếu minh bạch trong quản lý tài chính đã và đang thu hút sự quan tâm đặc biệt của dư luận.

Những vấn đề đặt ra không chỉ liên quan đến quyền lợi hợp pháp của học sinh, giáo viên mà còn là “bài kiểm tra” về tính nghiêm minh của pháp luật trong lĩnh vực giáo dục công lập.

Pháp lý không chỉ là “hậu kiểm” mà còn là công cụ ngăn ngừa sai phạm

Việc tuân thủ pháp lý trong thu chi tài chính cần được hiểu không phải là hành động đối phó sau khi bị phát hiện, mà là một phần trong quy trình vận hành minh bạch, chuyên nghiệp của cơ sở giáo dục.

Sự lắt léo, né tránh, lập lờ giữa “thu tự nguyện” và “thu bắt buộc trá hình” sẽ dẫn đến mất lòng tin xã hội, và có thể bị xem là lợi dụng vị trí công quyền để trục lợi – một hành vi nghiêm trọng về đạo đức công vụ lẫn pháp luật.

Sự nghiêm túc trong tuân thủ pháp lý không chỉ giúp nhà trường và công đoàn tránh sai phạm, mà còn là cách thể hiện trách nhiệm với học sinh, phụ huynh, giáo viên và xã hội. Những văn bản như Luật Giáo dục hay Luật Công đoàn không chỉ là “khung pháp lý khô khan”, mà chính là cơ sở để đảm bảo công bằng, liêm chính và niềm tin trong giáo dục công.

Trong bối cảnh hiện nay, việc chậm trễ hoặc xem nhẹ trách nhiệm pháp lý trong tài chính trường học có thể không chỉ dẫn đến hậu quả pháp lý, mà còn khiến niềm tin vào hệ thống giáo dục công lập bị bào mòn nghiêm trọng. Vì vậy, chấn chỉnh và xử lý nghiêm là điều không thể trì hoãn.

Nếu nhà trường công khai kế hoạch tài chính, mời phụ huynh, giáo viên giám sát, thì dù có thu chi lớn vẫn không tạo phản ứng tiêu cực.

Những vụ việc ổn ào về thu chi

Đơn cử như tại Trường THPT Tô Hiến Thành, tỉnh Thanh Hóa, liệu có phải tài chính chưa được công khai minh bạch hay không mà lâu nay bị vướng những thông tin lùm xùm. Trường bị chính cán bộ, giáo viên nhà trường thời gian qua, trong năm học vừa qua đã thực hiện một số khoản thu có dấu hiệu trái quy định:

Theo đơn phản ánh của giáo viên gửi cơ quan pháp luật và ban ngành liên quan, trường thu đồng đều 500.000 đồng/học sinh/năm dưới danh nghĩa xã hội hóa, vượt mức trần 350 triệu đồng mà Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Thanh Hóa cho phép huy động, và đặc biệt không thực hiện trên nguyên tắc tự nguyện. Điều này mâu thuẫn với Thông tư 55/2020/TT-BGDĐT – trong đó quy định rõ ràng việc huy động xã hội hóa giáo dục phải đảm bảo tính tự nguyện, công khai và không được áp đặt.

Thu quỹ khuyến học và các khoản khác: Dù quỹ khuyến học đã có ngân sách cấp, trường vẫn thu thêm 150.000 đồng/học sinh. Khoản này nếu không được quản lý và sử dụng đúng mục đích, có thể bị xem là trùng lặp nguồn chi, vi phạm nguyên tắc quản lý tài chính công.

Tương tự, khoản thu quỹ phụ huynh 200.000 đồng/học sinh cũng bị phản ánh là do nhà trường đứng ra tổ chức, thay vì do ban đại diện cha mẹ học sinh thực hiện theo đúng tinh thần của Thông tư 55.

Các khoản thu đầu năm học như phí mua hồ sơ, ghế ngồi, nước uống, giấy vệ sinh, văn phòng phẩm và lệ phí thi khảo sát... không chỉ có mức cao mà còn thiếu minh bạch trong chứng từ, hóa đơn, biên lai, dẫn đến tâm lý hoài nghi từ phía phụ huynh và giáo viên.

Công đoàn nhà trường: Thu, chi chưa rõ ràng

Không chỉ dừng lại ở thu chi học sinh, hoạt động tài chính của Công đoàn Trường THPT Tô Hiến Thành cũng đang bị đặt dấu hỏi về tính minh bạch.

Phản ánh cho thấy trong hai năm 2023–2024, Công đoàn đã thu về hàng trăm triệu đồng từ nguồn lệ phí thi khảo sát và kinh phí cấp trên. Tuy nhiên, số tiền chi hỗ trợ giáo viên du lịch chỉ dừng ở mức hơn 300 triệu đồng, trong khi phần còn lại – gần 400 triệu đồng – chưa được công khai rõ ràng, gây bức xúc và nghi ngờ.

Công đoàn cho biết việc chi tiêu tuân thủ quy định, trong đó 50% quỹ khảo sát được sử dụng hỗ trợ cho hoạt động phúc lợi. Tuy nhiên, việc thiếu công khai chứng từ, không báo cáo tài chính định kỳ theo đúng quy chế của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam là một lỗ hổng nghiêm trọng cần được kiểm tra, làm rõ.

Trao đổi với phóng viên Tạp chí Phổ biến cà Tham vấn Pháp luật Việt Nam,  ông Nguyễn Tài Quyển (Hiệu trưởng Trường THPT Tô Hiến Thành đương nhiệm) khẳng định rằng các khoản thu, chi đều hợp lý, không thu tiền mặt cho khoản xã hội hóa mà vận động hiện vật như máy tính, laptop. Công đoàn và ban lãnh đạo cũng lên tiếng bảo vệ hoạt động tài chính của mình là tuân thủ quy định. 

Tuy nhiên, những lời khẳng định đó cần được kiểm chứng qua các kênh thanh tra độc lập. Sở Giáo dục và Đào tạo Thanh Hóa đang thanh tra, đồng thời Công an tỉnh Thanh Hóa cũng đã vào cuộc xác minh theo đơn tố cáo. Kết quả như thế nào phải chờ kết luận thanh tra của sở giáo dục và cơ quan chức năng.

Tại Trường Tiểu học Hermann Gmeiner Thanh Hóa:

Vấn đề thu tiền xã hội hóa tại Trường Tiểu học Hermann Gmeiner, TP. Thanh Hóa trong năm học 2024-2025 đã gây nhiều tranh cãi trong phụ huynh. Theo phản ánh của nhiều người, trường đã thu tới 900.000 đồng/học sinh cho các khoản xã hội hóa, trong đó bao gồm 600.000 đồng/học sinh để hỗ trợ hoạt động giáo dục và 300.000 đồng/học sinh để chi trả tiền điện và điều hòa từ năm trước. Đây là mức thu cao nhất so với các trường khác trên địa bàn TP. Thanh Hóa, và đối với nhiều gia đình, đặc biệt là các hộ dân sống chủ yếu bằng nghề nông, số tiền này là một gánh nặng lớn.

Một số phụ huynh cho rằng với điều kiện kinh tế của địa phương, việc thu số tiền lớn như vậy là một gánh nặng không nhỏ đối với những gia đình sinh sống chủ yếu bằng nghề nông. Ông Lê Duy Chinh, Hiệu trưởng nhà trường cho biết, các khoản thu xã hội hóa nhằm mục đích nâng cấp cơ sở vật chất, lắp đặt thêm máy tính, ti vi, thay loa đài, và cải thiện môi trường học tập. Tuy nhiên, ông cũng khẳng định mọi khoản thu đều dựa trên tinh thần tự nguyện của phụ huynh.

Dù các sự việc trên chưa được kết luận đúng hay sai, nhưng tính minh bạch thu chi ở các trường học đang khiến các bậc cha mẹ học sinh không khỏi hoài nghi và phiền lòng.

Tại Nghệ An, tình trạng lạm thu tại một số trường học đầu năm học 2024–2025 cũng được dư luận quan tâm

Vào đầu năm học 2024–2025, nhiều phụ huynh tại huyện Anh Sơn và TP Vinh (Nghệ An) đã phản ánh tình trạng lạm thu và thu sai quy trình tại một số cơ sở giáo dục. Tại Trường THCS Đỉnh Sơn (huyện Anh Sơn), phụ huynh cho biết nhà trường thông báo 11 khoản thu, trong đó có khoản tài trợ 350.000 đồng/học sinh. Trường Tiểu học Đỉnh Sơn yêu cầu phụ huynh lớp 1 đóng 270.000 đồng để mua tivi phục vụ giảng dạy. Còn Trường THCS Hoa Sơn thông báo 13 khoản thu với tổng số tiền gần 4,3 triệu đồng/học sinh, bao gồm 500.000 đồng tiền “hỗ trợ giáo dục”.

Trước tình hình này, Huyện ủy Anh Sơn đã chỉ đạo UBND huyện kiểm tra toàn bộ các khoản thu tại các trường học trong địa bàn, tổ chức kiểm điểm và xử lý các tổ chức, cá nhân vi phạm. Một số trường sau đó đã hoàn trả lại tiền do thu sai quy định.

Tại TP Vinh, phụ huynh bức xúc khi một trường học tự ý di dời máy điều hòa sang dãy lớp học mới mà không thông báo, sau đó yêu cầu phụ huynh đóng hơn 3,8 triệu đồng/lớp để thanh toán cho nhà thầu. Lãnh đạo Phòng Giáo dục và Đào tạo TP Vinh đã yêu cầu nhà trường kiểm điểm, chấn chỉnh; nếu phụ huynh không đồng thuận, trường phải tự chi trả chi phí này.

Những sự việc trên phản ánh thực trạng lạm thu trong trường học, gây áp lực tài chính và bức xúc cho phụ huynh, đồng thời đặt ra yêu cầu cấp thiết về minh bạch hóa các khoản thu chi trong giáo dục.

Tính chất pháp lý bắt buộc, không phải khuyến nghị

Về khía cạnh pháp lý nêu trên cho thấy: các quy định hiện hành về thu – chi tài chính trong trường học và tổ chức công đoàn không chỉ mang tính nguyên tắc quản lý hành chính đơn thuần, mà còn là chốt chặn pháp lý quan trọng nhằm bảo đảm tính liêm chính, công bằng và minh bạch trong hoạt động của hệ thống giáo dục công lập.

Luật Giáo dục 2019 và Thông tư 55/2020/TT-BGDĐT không đơn thuần “khuyến cáo” nhà trường nên minh bạch, mà quy định rõ ràng, bắt buộc:

Tính tự nguyện trong các khoản đóng góp xã hội hóa là nguyên tắc pháp lý cốt lõi. Bất kỳ hành vi "đồng loạt thu", "áp đặt mức thu", hoặc "giao chỉ tiêu" cho các lớp đều có thể bị xem là vi phạm quy định của Bộ.

Minh bạch tài chính không phải là chuyện “có hay không”, mà là nghĩa vụ bắt buộc, thể hiện qua hóa đơn, biên lai, báo cáo quyết toán và sự giám sát từ ban đại diện cha mẹ học sinh, thanh tra sở ngành.

Việc thu vượt mức trần mà các sở GD&ĐT quy định, hoặc lập quỹ phụ huynh không thông qua ban đại diện hợp pháp, là hành vi vi phạm quy định quản lý tài chính công lập – có thể bị xử phạt theo Nghị định 127/2018/NĐ-CP (về xử phạt hành chính trong lĩnh vực giáo dục).

Về tài chính công đoàn: trách nhiệm pháp lý cá nhân rất cao

Luật Công đoàn 2012, cùng với quy chế tài chính của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, quy định rõ:

Kinh phí công đoàn là nguồn tài chính công (bao gồm trích từ ngân sách nhà nước, người lao động, đơn vị sử dụng lao động...), nên mọi hành vi sử dụng đều phải đúng mục đích, có hóa đơn chứng từ, được giám sát công khai.

Luật Công đoàn 2012 và các văn bản hướng dẫn: Quản lý tài chính Công đoàn phải đúng mục đích, công khai, minh bạch và có chứng từ hợp lệ. Nếu phát hiện hành vi sử dụng sai mục đích hoặc thất thoát ngân sách công đoàn, cá nhân liên quan có thể bị xử lý hành chính, thậm chí hình sự theo các quy định về quản lý tài sản công và phòng chống tham nhũng.

Nếu cá nhân sử dụng nguồn kinh phí này cho mục đích cá nhân, sai phạm trong quản lý hoặc cố tình không công khai nguồn thu – chi, có thể bị xử lý hành chính, bồi thường, thậm chí truy cứu trách nhiệm hình sự nếu có yếu tố tham ô, lợi dụng chức vụ (căn cứ theo Bộ luật Hình sự 2015, sửa đổi 2017 – Điều 353, 356, 360…).

Luật Giáo dục 2019, Thông tư 55/2020/TT-BGDĐT: Quy định về quản lý các khoản thu dịch vụ trong giáo dục, trong đó nhấn mạnh tính tự nguyện, minh bạch và không ép buộc. Các khoản thu không rõ ràng, vượt trần, không đúng đối tượng có thể bị xử phạt hành chính hoặc buộc hoàn trả.

Công khai, minh bạch và xử lý nghiêm minh

Đảm bảo quyền lợi chính đáng của học sinh và giáo viên: Các khoản thu chi nếu không rõ ràng có thể ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng dạy và học, cũng như tạo gánh nặng tài chính không cần thiết cho phụ huynh. Việc minh bạch sẽ giúp bảo vệ quyền lợi của người học và người giảng dạy – những đối tượng trung tâm của ngành giáo dục.

Tăng cường kỷ cương và tính minh bạch trong quản lý giáo dục: Một vụ việc sai phạm nếu không được xử lý nghiêm sẽ tạo tiền lệ xấu, khiến tình trạng lạm thu, chi sai quy định có nguy cơ lan rộng. Việc công khai và xử lý rõ ràng sẽ góp phần răn đe, chấn chỉnh công tác quản lý tài chính tại các cơ sở giáo dục khác.

Củng cố niềm tin của xã hội vào hệ thống giáo dục công lập: Niềm tin của phụ huynh và học sinh vào nhà trường, vào hệ thống giáo dục phụ thuộc vào cách xử lý những sai phạm, đặc biệt là các vấn đề liên quan đến tài chính – một lĩnh vực dễ gây bức xúc xã hội. Việc xử lý nghiêm minh không chỉ thể hiện tính nghiêm túc của ngành giáo dục mà còn khẳng định vai trò giám sát của cơ quan quản lý nhà nước và sự công bằng trong xã hội.

Khẳng định sự nghiêm minh và công bằng của pháp luật: Trước dư luận và nhân dân, việc xử lý nghiêm các sai phạm là minh chứng cho nguyên tắc “không có vùng cấm” trong phòng chống tham nhũng, tiêu cực. Đây cũng là cách thể hiện trách nhiệm và cam kết xây dựng một nền giáo dục lành mạnh, công bằng và tiến bộ.